Για το θέμα συζητούμε με την Δρ. Παναγιώτα Νάζου, η οποία για δεκαετίες δίδαξε στο Τμήμα Νέων Ελληνικών του Πανεπιστημίου του Σύδνεϋ. Η Δρ. Νάζου μεταξύ άλλων μας παραθέτει παραδείγματα γυναικών που αντιστάθηκαν στους Οθωμανούς, όπως είναι η Μαρούλα της Λήμνου, η Μαρία η Συγκλητική στην Κύπρο καθώς και οι ξακουστές Σουλιώτισσες.
SBS Greek: Αυτό που μπορούμε να σημειώσουμε επιγραμματικά είναι ότι έστω και αργά, η ιστορία αποκαθιστά την γυναίκα στην Επανάσταση. Πριν περάσουμε να συζητήσουμε για την Ελληνίδα στην διάρκεια της Επανάστασης θα θέλαμε να μας μιλήσετε για την θέση της Ελληνίδας στους αιώνες της σκλαβιάς.
Δρ. Παναγιώτα Νάζου: Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η θέση της Ελληνίδας ήταν άμεσα επηρεασμένη από την γενικότερη ανατολίτικη νοοτροπία που επικρατούσε σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Αγράμματες στην πλειοψηφία τους, υπάκουες στον άντρα/αφέντη του σπιτιού, πάντοτε όμως συνεισέφεραν σημαντικά μέσα στο σπίτι (ανατροφή παιδιών, φροντίδα του νοικοκυριού, διατήρηση της πολιτισμικής τους κληρονομιάς – ήθη, έθιμα, αξίες κ.λ.).
Εκείνες που ζούσαν στην ύπαιθρο, συμμετείχαν στις αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες και συνεισέφεραν σημαντικά στην οικονομία του σπιτιού, χωρίς βέβαια κάποια ιδιαίτερη αναγνώριση.
Πέρα όμως από όλα αυτά - στα τόσα χρόνια της σκλαβιάς, όταν κανείς δε γνώριζε αν θα ζει την επομένη κι όταν η ζωή του σήμερα ήταν μια διαρκής κόλαση, αφού ο Τούρκος όριζε και την αναπνοή του - η Ελληνίδα κρατούσε ζωντανή την ελπίδα της λευτεριάς.
Χάραζε βαθιά στην ψυχή των παιδιών κάθε νέας γενεάς την αγάπη στην πατρίδα και την περιφρόνηση στη σκλαβιά και στο θάνατο. Παράδειγμα προς μίμηση, η στάση και οι πράξεις της, ιδιαίτερα στις κρίσιμες στιγμές.
Άπειρες οι περιπτώσεις που άρπαζαν τα όπλα των ανδρών τους, για να συνεχίσουν τον αγώνα, όταν εκείνοι έπεφταν νεκροί μπροστά τους, ή που με καμάρι έστελναν τα παιδιά τους στη μάχη, γνωρίζοντας ότι ίσως να μην γυρίσουν. Όσο για τις ίδιες; Προτιμούσαν τον θάνατο, από την ατίμωση ή τον εξισλαμισμό.
Μπορούμε να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα;
Βεβαίως, αν και ο ραδιοφωνικός χρόνος δεν μας επιτρέπει να μιλήσουμε αναλυτικά, ελπίζω αυτά τα παραδείγματα που θα αναφερθούν να ωθήσουν ακροατές και ακροάτριες να μάθουν περισσότερα και να εκτιμήσουν πιο πολύ την στάση και την προσφορά της Ελληνίδας.
Να αναφέρω λοιπόν, την «Μαρούλα της Λήμνου. Η Μαρούλα ήταν κόρη του Ισίδωρου Κομνηνού και της Ευφροσύνης. Ο πατέρας της προστάτευε την περιοχή του Κότσινα τον 15ο αιώνα. Σύμφωνα με ένα θρύλο, που διαδόθηκε στη Δύση, από ένα ποίημα του Ντοντίνι, το 1669, το κάστρο πολιορκήθηκε από τον Σουλεϊμάν Πασά, αλλά σώθηκε την τελευταία στιγμή χάρη στο θάρρος της 18χρονης Μαρούλας, η οποία, όταν ο πατέρας της λαβωμένος ξεψύχησε στα χέρια της, άδραξε το σπαθί του και όρμησε εμψυχώνοντας τους αμυνόμενους μαχητές, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να λύσουν την πολιορκία και να τραπούν σε φυγή.
Επίσης, άλλο παράδειγμα είναι η Μαρία η Συγλκητική. Πρόκειται για Ηρωίδα της Κύπρου. Καταγόταν από οικογένεια ευγενών, με ρίζες από το Βυζάντιο. Το 1570, όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Κύπρο, μετά από μεγάλη αντίσταση κατάφεραν να κατακτήσουν και την Λευκωσία.
Η πόλη λεηλατήθηκε και οι κάτοικοί της είτε σφαγιάστηκαν είτε αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Πολλοί νέοι και νέες φορτώθηκαν σε πλοία στο λιμάνι της Αμμόχωστου, για να μεταφερθούν από εκεί στην Κωνσταντινούπολη και να προσφερθούν ως λάφυρα στο Σουλτάνο.
Μέσα στις ηρωικές φιγούρες που ξεχώρισαν για το θάρρος, τη γενναιότητα και την περηφάνια τους ήταν και η Μαρία η Συγκλητική. Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση, η όμορφη νέα, θέλοντας να ξεφύγει από τη σκλαβιά και την ταπείνωση έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου που θα τη μετέφερε.
Οι ισχυρές εκρήξεις ανατίναξαν, όχι μόνο το πλοίο που μετέφερε τη Μαρία τη Συγκλητική αλλά και τα πλοία που βρίσκονταν πλησίον του σκοτώνοντας πολλούς Τούρκους ναυτικούς και Έλληνες αιχμαλώτους.
Κι όταν μιλούμε για γυναίκες στην προεπαναστατική περίοδο, δεν μπορούμε να αφήσουμε απ’ έξω τις Σουλιώτισσες, επώνυμες και ανώνυμες.
Η αλήθεια είναι ότι για τις Σουλιώτισσες, στα σχολικά μας χρόνια δεν είχαμε μάθει τίποτε περισσότερο, πέρα από το τραγούδι «‘Έχε γεια καημένε κόσμε…» που το χορεύαμε στα διαλείμματα των μαθημάτων, ή και κάποια ποιήματα που απαγγέλαμε στις σχολικές εορτές.
Η Σουλιώτικη κοινωνία ήταν ανδροκρατική, ωστόσο οι γυναίκες είχαν μια ιδιαίτερη θέση εκεί. Θύμιζαν σε πολλά τις Σπαρτιάτισσες. Γυμνάζονταν στα όπλα και όταν οι άνδρες μάχονταν, τους εμψύχωναν, κουβαλούσαν πολεμοφόδια και τρόφιμα, και στην έσχατη ανάγκη ζώνονταν κι εκείνες τα άρματα.
Σε ώρες πολέμου, οι Σουλιώτισσες καπετάνισσες συμμετείχαν στα συμβούλια και στις αποφάσεις που παίρνονταν. Οι Σουλιώτες τιμούσαν τις γυναίκες τους και τις σέβονταν. Και εκείνες τιμούσαν ιδιαίτερα τους γενναίους άντρες και υποτιμούσαν τους δειλούς.
Στην πλειοψηφία τους, οι ηρωικές αυτές φιγούρες θα παραμείνουν ανώνυμες και θα τις μνημονεύουμε με θαυμασμό, κάτω από τον γενικότερο τίτλο της Σουλιώτισσας. Όμως, υπάρχουν και μερικές επώνυμες, που τα κατορθώματά τους και οι θυσίες τους διασώθηκαν είτε μέσα από κάποιες αφηγήσεις ιστορικών είτε μέσα από το δημοτικό τραγούδι. Αναφέρω χαρακτηριστικά τη Μόσχω Λάμπρου Τζαβέλλα και τη Χάιδω Σέχου (που με τη γενναιότητα τη δική τους και των άλλων Σουλιωτισσών, κατάφεραν να σώσουν το Σούλι στη μάχη της Κιάφας το 1792). Τη Δέσπω Σέχου-Μπότση, που στον Πύργο του Δημουλά προτίμησε να ανατινάξει την πυριτιδαποθήκη και να σκοτωθεί και αυτή και η οικογένειά της παρά να πιαστούνε ζωντανοί από τους Τουρκαλβανούς, την Ελένη (Λένη ή Λενω) Μπότσαρη που προτίμησε να πνιγεί στα νερά του Αχελώου, μαζί με τόσες άλλες Σουλιώτισσες, για τον ίδιο λόγο.
Δρ. Νάζου, συμμετοχή γυναικών σε πατριωτικές οργανώσεις πριν τον Αγώνα έχουμε;
Μέχρι πρόσφατα ελάχιστα γνωρίζαμε γι’ αυτό το θέμα. Αλλά όντως υπήρξε συμμετοχή. Να μιλήσω για την γνωστή Κυρά-Φροσύνη, που ήταν στην αυλή του Αλή Πασά και υπήρξε ερωμένη του γιου του Μουχτάρ. Ο Αλή πασάς, για λόγους ηθικής, ή και για λόγους ερωτικής αντιζηλίας, την έπνιξε στη λίμνη των Ιωαννίνων, μαζί με 16 άλλες νέες γυναίκες, στις 8 Γενάρη του 1801. Έχουν όμως έτσι τα πράγματα; Νεότεροι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με το θέμα αυτό υποστηρίζουν πως σίγουρα η κυρά Φροσύνη δεν δολοφονήθηκε για λόγους ηθικής
Αυτό που μαθαίνουμε από νεότερες έρευνες είναι ότι, ο γιατρός και φίλος του Ρήγα Φεραίου, Κυρίτσης Καραγιάννης (που αναφέρεται ότι ήταν και συγγενής της κυρά Φροσύνη), μετά τη σύλληψη και τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα, καταφεύγει στα Γιάννενα όπου γίνεται ο ιδιαίτερος γιατρός του Αλή πασά. Συναναστρέφεται όμως και με την κυρά Φροσύνη.
Εκείνος, στα τέλη του 1800, σκοτώνεται και τα υπάρχοντά του, μαζί και η αλληλογραφία του, περιήλθαν στα χέρια του Αλή πασά. Φαίνεται πως σε αυτή την αλληλογραφία υπήρχαν ενοχοποιητικά στοιχεία και για ανάμειξη της κυρά Φροσύνης στην επαναστατική κίνηση του Ρήγα. Αυτό εξηγεί ίσως και τα ενδεικτικά τραγούδια που ακούστηκαν (όπως η λιογέννητη, το γιοφύρι της Άρτας, του νεκρού αδελφού, ο θάνατος του Διγενή και η Ανδρειωμένη), από άγνωστη φωνή, την παγωμένη νύχτα του θανάτου της, στην πόλη των Ιωαννίνων. Το τραγικό τέλος της τραγουδήθηκε σε δημοτικά τραγούδια αλλά έγινε και όπερα, μυθιστόρημα και ταινία.
Ένα άλλο όνομα που συναντάται είναι αυτής της Ρωξάνδρας Στούρτζα.
Ναι, το 1813, έναν χρόνο πριν την ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας, στην Αθήνα ιδρύεται η Φιλόμουσος Εταιρία, που παρουσιαζόταν ως φιλολογική εταιρία. Στην ουσία όμως ήταν πατριωτική οργάνωση, χωρίς ξεκάθαρο επαναστατικό χαρακτήρα, αλλά εργαζόταν για την αφύπνιση του εθνικού φρονήματος. Προωθούσε την σύσταση σχολείων, την έκδοση βιβλίων και γενικά την ενίσχυση νέων να μορφωθούν. Παραρτήματά της υπήρχαν και εκτός Ελλάδος, με το σπουδαιότερο στη Βιέννη. Οι κύριοι ιδρυτές της ήταν, ο Άνθιμος Γαζής, ο δεσπότης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος, και η Ρωξάνδρα Στούρτζα.
Η Στούρτζα ήταν κόρη εύπορης και με μεγάλη επιρροή οικογένειας από το Ιάσιο. Ήταν πολύ μορφωμένη και διετέλεσε κυρία της τιμής στην αυλή του Τσάρου. Εκεί γνωρίστηκε με τον Καποδίστρια και η στενή τους φιλία διατηρήθηκε μέχρι και τη δολοφονία του (9 Οκτ. 1831). Λέγεται μάλιστα πως η Ρωξάνδρα ήταν ο μεγάλος ανεκπλήρωτος έρωτάς του. Μαζί άρχισαν να καταστρώνουν σχέδια για να βοηθήσουν το υπόδουλο έθνος. Προσέφερε η ίδια πολλά χρήματα, έκανε εράνους, βοήθησε παντοιοτρόπως τους σκοπούς της Εταιρίας. Η Ρωξάνδρα Στούρτζα ήταν η πρώτη γυναίκα που εργάστηκε συστηματικά και πειθαρχημένα σε μια πατριωτική οργάνωση.
